Het is waar, met cijfers kan je alles bewijzen. Een gegeven waar tal van politici, managers, verkopers en anderen dagelijks gretig gebruik van maken. Het is een van die zaken die gebruikt worden om ons in de luren te leggen. Niets is immers zo manipuleerbaar dan een menselijke geest die geconfronteerd wordt met iets wat hij voor waar aanneemt. En Logica, de discipline die ons zou moeten helpen om hooi van stro te scheiden, is een vaardigheid die de meesten ontberen (ook al denken we van niet). Het resultaat? Meestal een berg frustratie!
Waarom is dat zo?
Er zijn twee redenen waarom cijfers zowat alles kunnen bewijzen. Vooreerst zijn cijfers objectieve gegevens (wat hen een soort wetenschappelijk aura geeft). We staan zelden stil bij de bron van die cijfers, iets wat wel in vraag gesteld kan worden. En vervolgens is de keuze van welke cijfers we gebruiken bijzonder belangrijk. Indien we enkel die cijfers kiezen die onze stelling ondersteunen, zullen ze dus inderdaad bewijzen wat we willen bewijzen. Cijfers liegen immers niet (of toch?)
Cijfers, hoe u het ook bekijkt, zijn objectieve gegevens. Maar op zichzelf is dat natuurlijk geen garantie dat ze ook correct zijn. Noch is het een waarborg dat de cijfers die u voorgeschoteld krijgt ook de volledige werkelijkheid weergeven. We verkopen het als logica, maar vaak is het misleiding. Sta me toe u enkele voorbeelden te geven;
Klimaatverandering
Tegenwoordig is er een brede wetenschappelijke consensus over de klimaatverandering. De negationisten daargelaten, maar die bestaan er over zowat elk onderwerp (zelfs de flat earth society bestaat nog steeds). Maar ga even terug naar begin deze eeuw, nog geen twintig jaar geleden. Toen toonden specialisten allerhande met cijfers nog steeds aan dat de opwarming een natuurlijke cyclus was en dat de mens er dus geen invloed op had.
Politiek
Kies een debat of onderwerp in eender welke politieke discussie. U zal snel merken dat verschillende partijen met verschillende lijstjes van cijfers staan te zwaaien om hun gelijk te bewijzen. Cijfers van oeso, nationale bank, planbureau, denktank xyz… In tegenstelling tot de wetenschap, die feiten centraal stelt en de brongegevens aan strikte eisen onderwerpt, worden cijfers in het dagelijkse debat her en der vergaard om een punt te kunnen maken.
Het werkt altijd
Natuurlijk is het zo; met cijfers kan je alles bewijzen, tenminste, indien u de cijfers zelf voor het kiezen heeft. Tal van bedrijven (vooral de farmaceutische industrie is hier een notoir voorbeeld van) doen onderzoek en publiceren vervolgens uitsluitend die cijfers die hun punt ondersteunen, desnoods gebruiken ze gefabriceerde cijfers. Zelfs Frederic W. Taylor (de grondlegger van het zogenaamde wetenschappelijke management) draaide er zijn hand niet voor om, om onderzoeksgegevens te fabriceren. Niet dat we hem dat kwalijk nemen, we gaan vrolijk voort op basis van die aanpak.
Ook in meer persoonlijke zaken doen we dit. Kijk bijvoorbeeld even naar de salesmanager die probeert de effectiviteit van haar/zijn verkopers in kaart te brengen. De keuze is ruim; aantal klanten bezoeken, klanten contacten, omzet, aantal nieuwe klanten, bezoekfrequentie, contactfrequentie, marge, herhaalbestellingen, churn…. De keuze van de cijfers kan zo van een topper een looser maken, zonder dat er verder iets veranderd is.
De illusie van logica
Cijfers doen ons dus denken dat iets correct is. Zo kan een project manager eenvoudig op basis van de zelfde cijfers een project als ‘on track’ verklaren, of problemen blootleggen op het kritische pad. Zo kan een bedrijf op basis van de zelfde cijfers investeerders lokken of afschrikken. Het gaat allemaal over de bron van de cijfers en de interpretatie ervan. Nochtans hebben we een bijzonder effectieve methode om dit uit te klaren, we noemen het Logica. Alleen is dit begrip ook niet zo helder als we wel denken. We verkopen onze eigen ideeën heel vaak voor logica, zonder te begrijpen waar we het echt over hebben.
De teloorgang van logica
Doorheen de jaren is wetenschap – terecht – een steeds belangrijker rol gaan spelen. Wetenschap leidt tot technologie en die maakt ons leven makkelijker, veiliger, aangenamer. Cijfers zijn dan ook de taal van de wetenschap bij uitstek. En – patroondenkers als wij mensen zijn – kennen wij aan alle cijfers een zelfde waarheidsgehalte toe. Dat is een systeem 1 reactie (meer hierover in dit artikel). Zo wordt de uitdrukking ‘met cijfers kan je alles bewijzen’ een stuk begrijpelijker.
Maar wetenschap is natuurlijk meer dan wiskunde. Wetenschap gebruikt cijfers als taal, maar poneert ook conclusies op basis van een oude discipline; de syllogistiek, de tak van logica die bekijkt wanneer een argument waar is en wanneer niet. En laat het nu net die stap zijn, die we overslaan. We geloven wat we geloofwaardig achten, maar nemen zelden de tijd om alles een grondig door te denken. We accepteren voorbeelden als bewijzen, we beoordelen vaker diegene die ons iets verteld dan wat men ons komt vertellen. En indien er cijfers bij te pas komen, dan gaan we helemaal overstag.
Met cijfers kan je alles bewijzen, dus ook ontkrachten!
En ook dat is waar, en het maakt het er alvast niet eenvoudiger op. Wat ‘bewezen’ kan worden (lees, geloofwaardig gemaakt kan worden) met cijfers, kan dus ook met cijfers ontkracht worden. Dat werkt op exact dezelfde manier. Kies de juiste cijfers (die die uw idee ondersteunen) en zorg voor een degelijk interpretatie kader (framing) en de chaos is compleet.
Aangezien we meestal niet over de volledige achtergrond beschikken, rest ons slechts een ding; de boodschap beoordelen op haar geloofwaardigheid. We voeren felle debatten, heftige discussies en halen het zware geschut boven om onze stellingen te ‘bewijzen’. Maar de grond van de zaak vergeten we; even controleren waarover we spreken en hoe de opbouw van de logica in het geheel is. Enkel dat kan ons redden van die vreemde stelling; “met cijfers kan je alles bewijzen”.
Bewijzen zijn pas bewijzen als ze inderdaad opgebouwd zijn volgens correcte redeneringen, het zijn geen bewijzen indien ze enkel steunen op voorbeelden, emoties of ongecontroleerde of (nog erger) oncontroleerbare cijfers.
