We houden niet van mensen die tegen ons liegen. Het zal alle vertrouwen immers breken. Relaties zullen er spaak op lopen, projecten vallen erdoor in duigen. Maar wat doen we dan met eerlijke leugenaars? Die mensen die ons in alle oprechtheid een leugen vertellen die ze zelf voor waar houden? Meestal reageren we er het zelfde op, als op bewuste leugenaars. Maar is dat wel zo correct?
Wat zijn eerlijke leugenaars?
U kan verschillende types eerlijke leugenaars onderscheiden. In de basis zijn het er drie. De professionele leugenaar, de misleidde leugenaar en de onwetende leugenaar.
Professionele leugenaars
De mensen die ons misleiden met onze goedkeuring, noemen we professionele leugenaars. Dat zijn acteurs, cabaretiers, schrijvers… Mensen die, vanuit de aard van hun beroep, ons een ander beeld voorspiegelen van de wereld.
Niet alleen hebben we met deze eerlijke leugenaars geen probleem. Neen, meer nog, hoe beter ze kunnen ‘liegen’, hoe beter ze zijn in hun beroep, hoe beter we het vinden. Hier hebben we hen natuurlijk toegelaten om te liegen, dat is nu net dat wat we willen dat ze doen, ons meenemen in een wereld van illusie.
Misleidde leugenaars
Ook misleidde leugenaars zijn oprechte leugenaars. Ze bieden ons informatie op basis van gegevens die ze gekregen hebben. U kan hen natuurlijk verwijten dat ze die informatie niet voldoende controleerden, maar ze hebben niet de bedoeling u leugens te vertellen.
Enerzijds kan u denken dat intentieprocessen irrelevant zijn, en dat uitsluitend het resultaat van belang is. Maar anderzijds kunnen we ook allemaal begrip opbrengen voor het simpele feit dat de leugens onwetend verteld worden.
Onwetende leugenaars
Dit zijn de eerlijke leugenaars die u, vanuit volle overtuiging, leugens vertellen die ze zelf geloven. Het is verreweg de grootste groep van oprechte leugenaars, en tevens de groep die de grootste schade toebrengt aan onze maatschappij. Van de mensen die bleven volhouden dat de aarde plat was en het middelpunt van het universum over de inquisitie tot de radicale religieuze bewegingen van vandaag.
Ze handelen oprecht, overtuigd van hun gelijk, in eer en geweten. U en ik zijn maken er ongetwijfeld deel van ui. Indien de geschiedenis on iets leert, dan is het wel dat we het steeds bij het foute eind hebben, met onze overtuigingen. Het issue is het (veel te) grote belang dat we hechten aan het begrip van waarheid als een absoluut gegeven.
Het probleem met ‘de waarheid”
Waarheid lijkt een subjectief of, op zijn best, een inter-subjectef gegeven te zijn. Het is een conventie, waarbij we zelf, of met een groep akkoord gaan dat bepaalde zaken waar zijn en andere onwaar. Aan deze standaard meten we dan het gedrag van anderen af.
Dat werkt prima bij wiskunde, waarbij we afspreken dat een zaak die alleen staat als ‘1’ benoemd wordt, een paar van de zelfde zaken als ‘2’, een trio als ‘3’ en zo voorts. Deze eenduidige definitie van waarheid is de basis van het succes van wiskunde en technologie.
In het echte leven
In het echte leven, vol met ons oprechte leugenaars, is die conventie echter niet zo eenduidig. Op vele vlakken is er geen absolute standaard (zoals de wiskundige conventies) op te stellen. Wat is moreel juist of fout? Filosofen breker en al duizenden jaren hun hoofd over, komen met tal van systemen aandraven, maar kunnen geen objectieve standaard overeenkomen. Niet hun schuld natuurlijk, het is de manier waarop onze wereld bestaat die dit onmogelijk maakt.
En voor de gewone zaken? Kunnen we ons daarin beroepen op een soort van ‘wetenschappelijk bewijs’? Ook dat is problematisch. Er was ooit wetenschappelijk bewijs voor tal van zaken, dat nadien fout bleek te zijn (denk aan de vlakke aarde, de zwaartekracht wetten van Newton, frenologie…)
Maar de dagelijkse zaken waarmee u en ik geconfronteerd worden, van begrotingstekorten tot immigratie, van sociale solidariteit tot regelgeving. Waar kunnen we daar, in dat kluwen, de waarheid vinden? Uiteindelijk lijkt het erop dat we kiezen voor die ‘waarheid’ die ons emotioneel het meest aanspreekt. Dus worden we eerlijke leugenaars, vast overtuigd van onze waarheid. Een waarheid die we vervolgens aan anderen proberen te slijten, anderen die ons als leugenaar zullen zien.
Bescheidenheid in waarheid
Enige bescheidenheid dringt zich dan ook op over het begrip waarheid of het concept ‘gelijk hebben’. Tal van tegenstellingen in onze maatschappij zijn geënt op het begrip waarheid. We lijken er niet van los te kunnen komen. Het lijkt onmogelijk om anderen de vrijheid te gunnen hun eigen ‘waarheid’ te beleven, te exploreren en te beoordelen.
Waarheid lijkt een eeuwig gegeven te moeten zijn. Voortschrijdend inzicht, groei en leercurves lijken ondergeschikt te zijn aan consistentie. Wat u vandaag voor waarheid aanneemt, zal u ook morgen moeten belijden.
En dan gaan we vechten
Met onze waarheid in stelling tegen de waarheid van anderen, worden wij eerlijke leugenaars dan conquistadores. We gaan prediken en overtuigen, we dulden weinig tot geen tegenspraak en staan vooral nooit open voor de waarheid van een ander. Die andere waarheid zou onze zekerheid over wat we denken immers fundamenteel kunnen aantasten.
Die bedreiging voor ons zelfbeeld lijkt te zwaar om dragen. Dus verdedigen we onze opvattingen tot der dood (lees de geschiedenis even na, u zal snel merken dat u dit letterlijk mag nemen). Waar we in een maatschappij leven waar we het recht en de mogelijkheid hebben om onze waarheid ten volle te exploreren, mits we anderen het zelfde recht gunnen, hebben we een ongelooflijke kans om te groeien.
We kunnen ons openstellen voor andere waarheden en zo ook van die eerlijke leugenaars iets leren. Of, ook dat is een respectabele keuze, we kunnen ons van alle andere waarheden afsluiten. Tenminste, zolang we die andere waarheden ook hun eigen ruimte geven.
Wat is dan het probleem?
Wat, zo zal u vragen is dan het probleem? Dat is de hamvraag. Waarom maken we zo een groot probleem van meningen die van de onze afwijken? Waarom is het vervolgens zo moeilijk om andere meningen in hun eigen waarde te laten? Zelfs al zijn het opvattingen die diametraal tegenover de onze staan? Waar zit de bedreiging?
Die bedreiging zit in ons eigen denken. Geloof tolereert immers weinig tegenspraak. We hebben een waarheid voor onszelf aangenomen. Onbewust blijft de twijfel echter bestaan en zoeken we steeds naar bevestiging van die waarheid. Hoe meer mensen onze waarheid onderschrijven, hoe zekerder we worden. Het is een manier om een sociale cohesie op te zetten. We zoeken naar een conventie, die net als in wiskunde, een vaste waarheid in ons leven kan verankeren.
En wee diegene die met een andere idee komt aandraven. Die snoodaard moet bestreden worden, met alle middelen, ongeacht wat. En zo wordt een middel tot sociale cohesie – een gedeelde waarheid en een gedeelde interpretatie van die waarheid ) plots de splijtstof van die samenhang.
Van eerlijke leugenaars naar bewuste leugenaars
De stap die overblijft is er eentje van eerlijke leugenaars naar bewuste leugenaars. Het simpele besef dat onze waarheid evenveel kans maakt om fout te zijn dan de zwaartekracht theorie van Newton, de inzichten van Freud, de frenologie (u kan zelf vest honderden andere voorbeelden bedenken) kan al een verschil maken. Waarheid leidt immers steevast tot radicaal en gesloten denken.
Openheid, luisterbereidheid en de absolute wil om ook andere waarheden te begrijpen (en dat is iets anders dan ze accepteren) is het enige wapen tegen radicaliseren dat echt effect heeft. Natuurlijk kan u deze ‘waarheid” niet opdringen aan anderen. Maar, zoals het spreekwoord zegt, verander de wereld en begin bij uzelf. Of zoals Ghandi het zo mooi uitdrukte, “je moet de verandering die je in de wereld wil zien zelf belichamen”.
Probeer het eens, voor een dag, of en uurtje of – indien u er de moed voor heeft – een leven lang. Wijs geen enkele opvatting die u fout vindt van de hand. Luister er naar. Probeer ze volledig te begrijpen. Trek pas dan u conclusie. U zal er niet alleen een boel vrienden mee maken, u zal voor uzelf de mogelijkheid openen om te groeien en nieuwe perspectieven te verwerven.
